Jeden z najbardziej znanych polskich malarzy, który stał się dokumentalistą swojej epoki, zwłaszcza pod względem historycznym. Odznaczał się autentycznym, symbolicznym przekazem, a do dziś reprodukcje obrazów Jana Matejki, takie jak „Stańczyk”, czy „Bitwa pod Grunwaldem” należą do tych najczęściej powielane.
Patriotyzm Polski pod zaborami
Sztuka polska, która powstała u schyłku XIX wieku jest tą najbardziej odznaczającą się w dziejach naszej rodzimej historii sztuki. Polskość i patriotyzm nie zanikły mimo iż nasz kraj wtedy nie istniał na mapie, bo znajdował się pod zaborami.
Wtedy też bardziej niż zwykle rodziły się narodowościowe zrywy, które w szczególności były odzwierciedlone w sztuce. W schyłku wieku XIX wzrastała także tendencja wielkiego malarstwa historycznego – zarówno w rozumieniu tematu, jak i formy.
Jan Matejko wybił się twórczo już w młodym wieku, bo w wieku 26 lat zyskał sławę dzięki swojemu „Stańczykowi”. Krytycy mawiali, że młody Matejko oślepiał swoim twórczym blaskiem. Miał też rozległą wiedzę historyczną, którą nabył podczas studiów, a którą wykorzystywał w niejednoznacznych przedstawieniach historycznych, które niejednokrotnie zawierały istotne przesłanie dla Polaków będących pod zaborami. Malarstwo oraz reprodukcje obrazów Jana Matejki są szczególnie cenione przez przekaz, który w owym czasie spełniał szczególną rolę polityczną.
Szkoła malarstwa i wielkie dzieła
Jan Matejko był malarzem wybitnym już w młodym wieku, ale według przekazów – mimo wielu malowanych obrazów na zlecenie – nie był aż tak bogaty, jak mogłoby się wydawać. Matejko swoje dzieła często malował za połowę ceny, albo za darmo obdarowując nimi kogoś. Niewątpliwie jednak jego talent, oraz dynamizm przedstawień oraz tematu był poważany i podziwiany. Dostał też dlatego propozycję objęcia posady dyrektora w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, którą przyjął, a funkcje tę pełnił aż do śmierci. Wyszkolił wybitnych malarzy takich jak Jacek Malczewski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer. Matejko swoim uczniom wtłaczał wartości, które i dla niego były ważne: ojczyzna, historia, patriotyzm. Mawiał do nich, iż „sztuka jest obecnie dla nas pewnego rodzaju orężem w ręku, oddzielić sztuki od miłości ojczyzny nie wolno”.
W ASP Matejko rozwijał nie tylko umiejętności swoich uczniów, ale także swoje. Powstawały wtedy największe dzieła historyczne i rodzajowo-krajobrazowe. Po kilku latach pracy w 1878 zastał skończony bodaj największy obraz Matejki, pod względem formatu jak i treści – „Bitwa pod Grunwaldem. Obraz upamiętnia jedno z najznamienitszych zwycięstw polskiego oręża, które rozgromiło wojska zakonu krzyżackiego. Ta wielka wygrana z roku 1410, Jan Matejko oddał na tym obrazie w sposób szczegółowy i dokładny. Wielkość tego obrazu mierzona jest przede wszystkim ze względu na symbolikę i patriotyczną wymowę, które pokrzepiało serca zwłaszcza w czasach nieobecności polski na mapach.